Bu yazımızın konusu -belki de ilk defa burada öğreneceğiniz- Avrupa dillerinde de kullanılan bir Türkçe sözcük: Oğlan.
Oglan hakkındaki ilk bilgilere Kaşgarlı Mahmut’un Divanı Lügatit Türk’ünde rastlıyoruz. Kaşgarlı Mahmut bu kelime için ‘’Kuralsız bir biçimde ‘oglan’ şeklinde çoğul yapılır.’’ der. Böyle söylemesinin nedeni kökeni oğul olan bu sözcüğün ‘’oğullar’’ değil de ‘’oğlan’’ olarak çoğul yapılmasıdır (‘’Er’’ sözünün ‘’eren’’ olması gibi). ‘’Doğurma, kutluluk, ortaya getirme’’ anlamlarındaki‘’oğ’’ kökünden ‘’doğan, yavru’’ anlamlarında ‘’oğul’’ sözü türemiştir.
Bu kadar dil bilgisi yeterli, şimdi kelimemizi incelemeye başlayabiliriz. ‘’Oğul’’ Eski Türkçede hem kız hem de erkek çocuklar için kullanılıyordu. Sonradan ‘’köle’’ ve ‘’koruyucu, muhafız’’ anlamlarını kazandı. Daha da sonraları ilginç bir şekilde değişerek ulan/lan biçimine geçmiş. İşte bu ulan sözcüğü, Altın Orda döneminde kağan ve prens arasındaki bir unvan olarak Moğolcada kullanılmaya başlandı. 13. yüzyıldan itibaren askeri bir terime dönüştü. Ulan sözcüğünün unvan olarak kullanılmasındaki en büyük etken, 11. yüzyılda Kıpçak hanlarında kişi ismi olarak kullanılmasıdır.
Ulan sözcüğünün Avrupa dillerine geçişi, Altın Orda devletinden Lehistan ve Litvanya’ya iltica eden Türklerin sınır boylarında bu ülkeler tarafından seçkin süvari birlikleri olarak kullanılmaya başlanmasına dayanır. Polonya tarihlerinde Kral Stephan Bathori’nin, Leh-Rus savaşı sırasında ordusunda bulunan Tatar birliklerinin komutanının adı ‘’Ulan’’ olarak kayıtlıdır. Anlaşılan odur ki ulan sözcüğü Doğu Avrupa’ya cins ad olarak değil, özel ad olarak girerek unvan biçimine dönüşmüştür. Bu ad, zamanla sadece Tatar alaylarının değil tüm Leh birlikleri için kullanılmaya başlanmıştır. Mızrak, piştov ve kılıç kullanan bu birlikler uhlan adıyla anılmıştır.
Türkçe oglan gibi İngilizcedeki infantry kelimesinin de Latince infantem ‘’çocuk’’ anlamından ‘’piyade’’ anlamı kazanması, ‘’oğlan’’ veya ‘’çocuk’’ anlamlı sözlerin askeri terminolojide alt rütbeli asker karşılığında metaforlaşabileceğinin örneklerinden biridir. Askeri rütbe veya unvan haline gelen bir sözcük, toplumlarda soyadlarının olmadığı dönemlerde aile/hanedan ismi olarak benimsenebilir. Nitekim Leh birliklerinde Ulan adlı/soyadlı Tatar komutanların adından sözcük Lehçede cins adlaşmış ve askeri terminolojideki yerini almıştır. Bu bağlamda İngilizce jokey kelimesinin de başlangıçta ‘’oğlan çocuğu’’ anlamlı jock sözcüğünden ‘’at binicisi’’ anlamını kazandığını belirtmek gerek.