Roma her ne kadar Yunan medeniyetinden etkilenmişse de Roma’ya has, Roma hukuku bir Roma başarısıdır. Roma’nın ilk yazılı kanunları MÖ 450’de yazılan 12 levha kanunlarıydı. Fakat daha sonra Roma Cumhuriyet Halk Meclisi’nde ünlü Roma hukuku oluşturdu.
Roma’da iki praetor vardı. Bunlardan biri halk tarafından her yıl seçilen kent praetorü diğer ise yabancı praetorü idi. Kent praetorü yalnızca Roma vatandaşlarının davalarıyla ilgileniyordu. Bu davalara “ius civile” yani vatandaş hukuku deniliyordu. “İus gentium” ise Roma vatandaşı olmayan milletlerin hukuku idi. Bu sistem Roma’ya bağlı eyaletlerde de işleniyordu. Lakin eyaletlerde hukuk işine konsüller veyahut propraetorlar arasında seçilip tayin edilen eyalet valileri ya da valinin tayin ettiği yardımcılar bakıyordu. İus civile ve ius gentium arasındaki ayrım Roma imparatoru Caracalla döneminde MS 212 yılında bir fermanla yayınladı. Bu fermanla Roma sınırları içindeki tüm özgür erkekler Roma sayıldı ve yabancı hukuku ortadan kalktı.
Roma hukukunda davanın büyüklüğüne göre bazen bir dava için birden fazla hâkim atanırdı. Bu hâkimler, aristokrat ailelerden ve eğitimli kişilerdendi. Mahkemelere şahit getirmek, belge sunmak hem davalının hem de davacının hakkı idi. Hâkim davada adil olmazsa cezalandırılırdı. Hâkimin davadan çekilme, davacının da reddi hâkim hakları mevcuttu. Günümüzde avukat görevi gören uzmanlar vardı ve bunlar bir ücret talep etmezlerdi. Fakat yaptıkları hizmet gereği kendilerine verilen bir nevi armağan da denilen hediyeleri kabul ederlerdi. Ve bunların siyasi nüfuzları oluşurdu.
İkinci yüzyıldan itibaren Roma’da hukuk kitapları yazılmaya başlandı. Bilinen ilk kitap Gaius tarafından yazıldı. Bu eser hukuk kitaplarının öncüsü oldu. I. Justinianus tarafından yasa derlemeleri yapılmış ve bu yasalar “Codex Justinianus” ismiyle toplanmıştır. Batı Roma’nın 476 yılında Kavimler Göçü sonucu yıkılmasıyla bu kanunlar Germen kökenli devletler ve Kutsal Roma- Germen İmparatorluğu’nda esin kaynağı oldu. Bugünkü çağdaş kanunların ve bizim hukukumuzdan da temellerini Roma hukuku oluşturmaktadır.
Kaynak. Prof. Dr. Mehmet Ali Kaya
